Blog

Jien u nerġa naqra dak li ktibt s’issa f’din is-sensiela bdejt nintebaħ li aktarx mhux qed nagħti biżżejjed attenzjoni lill-mużika li skoprejt permezz tat-television. Qed ngħid dan l-aktar għax hemm tipi ta’ mużika li ma ltqajtx magħhon permezz tar-record player jew it-tape recorder, u wisq anqas fil-jukebox jew fuq ir-radju. Il-genru l-aktar ovvju għalija li jidħol kexxun f’din il-kategorija huwa l-jazz.

Il-mużika jazz ilha teżisti mill-anqas nofs seklu aktar mir-rock u għalhekk fis-snin 70 l-istazzjonijiet tar-radju aktarx li kienu jsibuha komda jużawha bħala bażi strumentali meta l-mużika orkestrali forsi ma kienetx tinħass li tista’ twassal ħoss modern. Kien hemm ukoll l-ewwel esperimenti bil-mużika elettronika madwar dan iż-żmien, imma naħseb li dawk aktar wasslu biex qarrbu l-pop mar-rock, speċjalment fis-snin 80. F’dik il-kategorija hemm ħsejjes ta’ nies bħal Vangelis jew Jean Michelle Jarre, fost oħrajn.

Il-jazz għandu storja vasta u s-sotto-generi fi ħdanu huma bosta, uħudu minnhom diverġenti ferm minn dak li kienu jsejħu jazz fl-antik. Il-jazz popolari infiltra f’oqsma oħra li kelli aċċess għalihom jien meta kont tifel matul is-snin li kont għadni qed niskopri l-mużika. Allura tista’ tgħid li minħabba l-elementi tas-swing u l-blues fil-mużika popolari li wasslet għar-rock ‘n roll, xorta kont espost għal ħafna idjomi tal-jazz. Apparti xi gruppi popolari tal-jazz rock fis-snin 70 bħal Chicago jew Blood, Sweat & Tears.

Hu x’inhu però, il-jazz kien ġeneru li rari konna niltaqgħu miegħu regolarment f’Malta qabel is-snin 90. Programm ta’ mużika jazz, imħallat b’xi qari ta’ poeziji, li kien jipproduċi Albert Marshall fuq it-television lejn nofs is-snin 70, ċertament li kien l-ewwel darba li rnexxieli nara esponenti lokali jdoqqu din it-tip ta’ mużika. Sammy Murgo fuq is-sax, Tony Agius fuq il-kitarra, u Charles Gatt is-City fuq il-vibes, kienu mpressjonawni mhux ftit. Apparti hekk pero, ma niftakar qatt aktar mużika jazz fuq l-istazzjon nazzjonali tat-television, tal-anqas sas-snin 80 meta donni niftakar xi xandira straordinaja ta’ jam sessions mill-Mystique tal-Markiż Scicluna fil-Madliena, b’uħud mill-istess mużiċisti li kont rajt fil-programmi televiżivi Maltin tas-snin 70.

Fuq ir-RAI il-jazz kien jindaqq aktar spiss. Mhux biss għax kien hemm anke aktar jazz imdaħħal b’mod inċidentali kif għedt fil-bidu, imma anke għax kien ikun hemm shows ta’ mużika jazz live fl-istudios tar-RAI jew inkella xi filmati ta’ xi kunċert minn hawn jew minn hemm. Wieħed mill-aktar li kien jaffaxxinani f’dawk l-istess żminijiet kien Dizzy Gillespie.

Aktarx li laqtitni mhux biss il-mużika imma id-dehra tiegħu ukoll. Apparti l-wiċċ famuż li jintefah qisu ta’ żrinġ meta jonfoħ fit-trumbetta tiegħu, l-istrument tiegħu kellu għamla unika. It-tromba tat-trumbetta ta’ Gillespie ma kienitx dritta bħall-oħrajn kollha imma mdawra xi 45 grad ‘l fuq biex tipponta lejn is-saqaf. Dan id-disinn straordinarju tat-trumbetta kien itiha ħoss partikolari li biż-żmien sirt napprezza li kien jixraq sew għat-tip ta’ jazz li żviluppa hu flimkien ma’ Charlie Parker magħruf bħala bebop.

Biż-żmien bdejt insib aktar jazz fuq ir-radju, speċjalment fuq stazzjonijiet minn barra minn Malta. Sirt naraf il-ħoss ta’ Miles Davis kmieni ħafna, anke għax dan kien differenti minn ta’ kullħadd ieħor, speċalment f’dawk iż-żminijiet. Bdejt nitgħallem l-ismijiet ta’ mużiċisti bħal John Coltraine, Charlie Mingus, Herbie Hancock, Chick Corea, u Keith Jarrett u kont inqajjem widenejja sew kull meta kont ninżerta l-mużika tagħhom fuq xi wieħed minn dawn l-istazzjonijiet tar-radju. Il-jazz tagħhom kien xi ftit differenti minn dak ta’ Louis Armstrong li kien diġà jinħass kważi tradizzjonali f’dak iż-żmien.

Ara ma taħsbux li kont sirt xi aficionado tal-jazz. Naħseb li r-raġuni li ġbidt lejn il-jazz kienet mill-ġdid id-differenza. Ħsejjes li mhux ta’ kuljum. Mużika li tinstema’ dejjem differenti kull darba li tisma’ imqar l-istess silta minnha, speċjalment meta tkun esegwita live. Il-jazz hija mużika li biex iddoqqha trid verament ikollok sens ta’ kontroll fuq l-istrument tiegħek. Allura hija ukoll mużika li, tal-anqas f’dak iż-żmien, ma kontx tara tfal jew żgħażagħ idoqquha.

Għalina t-tfal fuq it-television kien hemm programmi tassew sbieħ fuq kull stazzjoni – mhux diffiċli meta tqis li kien hemm biss żewġ stazzjonijiet, tlieta l-aktar, b’kollox. Fost l-aktar favoriti tiegħi kien hemm il-Muppet Show. F’kull edizzjoni kien ikun hemm mistieden speċjali. L-biċċa l-kbira kienu jkunu kantanti popolari jew atturi komiċi. Kienet tassew xi ħaġa mill-isbaħ allura għal kull min kien jixtieq jara aktar jazz, meta fil-Muppet Show il-mistieden speċjali kien Dizzy Gillespie. Ma nafx kellhomx jazzisti oħra mistiedna fil-Muppet Show apparti Gillespie u Buddy Rich, li aktarx jerġa’ jitfaċċa fir-rakkonti tiegħi xi darb’ oħra. It-tnejn li huma kellhom fuq is-sittin sena meta dehru f’din is-sensiela u wisq naħseb li għamlu dan l-aktar biex jagħtu gost lit-tfal tat-tfal tagħhom milli għax ħassew li din kienet xi mossa kruċjali fil-karriera tagħhom bħala mużiċisti tal-jazz.

Fil-posts kollha li ktibt s’issa f’din is-sensiela, kien hemm dejjem oġġett li ppreżentajt bħala l-protagonist tal-istorja li qed nirrakkonta. Kienx ir-record player t’ommi jew it-tape recorder ta’ missieri, inkella l-jukebox jew it-television fil-bar, jew anke r-radju u r-Rediffusion li daħlu fl-aħħar parti tal-storja, l-oġġett dejjem kellu funzjoni waħda prinċipali.

Illum fil-but kważi kulħadd għandu oġġett li jġib dawn il-funzjonijiet kollha flimkien. Qed nirreferi għall-hekk imsejħa smart phones li minnhom nirċievu dak kollu li qabel kien jasal għandna minn dawn l-oġġetti separati kollha. Fid-dinja tat-teknoloġija din tissejjaħ konverġenza, anke jekk din mhux kelma komuni fl-ilsien Malti.

Dak ir-radju żgħir li kellu missieri għadda minn ħafna avventuri. Waħda mill-kbar kienet meta spiċċa niżel żewġ sulari f’daqqa minn fuq il-bejt tad-dar tagħna għat-triq. Dan ġara wara li ommi ma ntebħitx li missieri kien ħalla r-radju fil-friex meta ħarġet biex tfarfarhom waħda qabel tpoġġihom fil-magna tal-ħasil. Għalkemm dan ir-radju żgħir kien ħa daqqa tajba u nkiser f’xi partijiet, missieri kien sewwih xi ftit u baqa’ jaħdem għandu għal numru ta’ snin wara dan l-inċident.

Jidher li kien ftit wara din il-biċċa li tfaċċa l-ewwel radio cassette mono li kellna d-dar. F’nofs is-snin 70, kienu popolari ferm dawn il-kaxxi mhux goffi li bihom stajt mhux biss tisma’ l-cassette tapes jew ir-radju imma anke tirrekordja r-radju għal fuq cassettes vojta. Għax diġa kelli ftit prattika sew nirrekorja minn fuq ir-radju bit-tape recorder l-antik, meta wasal ir-radio cassette recorder ma domtx ma sirt espert ta’ kif l-aħjar tirrekodrja d-diski minn fuq ir-radju. Xi preżentaturi fuq ir-radju kienu aħjar minn oħrajn għax bil-kemm kienu jiftħu ħalqhom kif appena tibda d-diska u jħalluha għaddejja sal-aħħar qabel jerġgħu jitkellmu. Konna nemnu li ċertu disk jockeys (kif kienu jissejħu d-DJs dak iż-żmien) kienu jitkellmu fuq id-diski propju apposta biex tellfu lil xi pirata bħali li jkun lest b’subgħajh fuq il-buttuni tal-play u r-record jistenna d-diski li jrid iżomm fuq cassette.

Issa li stajt anke aktar faċliment nisma’ l-istess diski ripetutament skoprejt żewġ affarijiet li sa ċertu punt, imma mhux kompletament, huma marbutin ma’ xulxin. Il-kliem tal-kanzunetti mhux dejjem kien paroli fil-vojt dwar l-imħabba jew xi tbaqqbila bla sens, imma kultant kien qisu xi forma ta’ poeżija sublimi. Il-mużika minn xi daqqiet kien ikollha ritmi li jvarjaw waqt l-istess silta jew inkella kienu jkunu kompletament differenti mill-biċċa l-kbira tad-diski l-oħra li kienu jindaqqu fuq ir-radju bl-istess stil t’orkestrazzjoni.

Ta’ tifel li kont, ħadd għalija ma kien iġib dawn iż-żewġ affarjiet flimkien b’mod aħjar minn Angelo Branduardi. Alla fiera del’est kienet waħda mill-ewwel diski li ħkimt minn fuq ir-radju għal fuq il-cassette. Kienet hi li ntroduċietni għal tant diski sbieħ tiegħu, speċjalment minn dak il-perjodu, li wara għożżejt anke aktar fl-albums sħaħ bħal La pulce d’acqua u Cogli la prima mela.

Alla fiera del’est hija tip ta’ kanzunetta li ssibha f’ħafna kulturi – għalkemm ma nafx għandnix xi waħda hekk bil-Malti. Old MacDonald Had A Farm bl-Ingliż u Alouette bil-Franciż huma preċiżament żewġ eżempi ta’ dawn il-kanzunetti b’sejjer kumulattivi. Oħra hija tal-Milied: the 12 Days of Christmas. Aktarx li l-eqdem waħda minn dawn li għadha titkanta sal-lum hija Chad Gadya. Din il-kanzunetta mill-kultura Lhudija tirrakkonta l-istorja ta’ missier li xtara gidja (għalhekk chad gadya!) b’żewġ soldi, li ttieklet minn qattus li ngidem minn kelb li dabbar xebgħa b’żokk…insomma, xi ftit jew wisq l-istess storja li jirrakkonta Branduardi dwar ġurdien fid-diska tiegħu.

Il-verżjoni li qed naqsam magħkom illum hija dik ta’ Branduardi jkanta bl-Ingliż, bit-traduzzjoni ta’ Peter Sinfield. Dan il-kittieb Ingliż nafuh ukoll bħala l-awtur tal-kliem tal-kanzunetti fuq l-albums bikrin tal-King Crimson u dawk bl-Ingliż tal-Premiata Forneria Marconi (PFM). Alla fiera del’est f’idejn Sinfield saret Highdown Fair. Għal min jinteressawh dawn l-affarijiet, Sinfield kiteb ukoll il-kliem għall-album sħiħ La pulce d’acqua ta’ Branduardi li nħareġ bħala Fables and Fantasies fl-1980.

https://www.youtube.com/watch?v=CgSyRyPuD_k

Għalkemm xi ħames snin ilu ktibt ktieb dwar ir-Rediffusion f’Malta naħseb li għadni qatt ma stqarrejt pubblikament li aħna ma kellnix set tar-Rediffusion id-dar. Missieri kellu wieħed fil-bar li semmejt diġà imma dan ma damx hemm meta daħlet ommi fl-istorja. Sa ma twelidt u bdejt nitfarar jien ġa kien ilu sew li tneħħa. Kien hemm dawk it-tlett oġġetti li ktibt dwarhom diġà jikkumpensaw għalih: ir-record player, it-tape recorder, u l-jukebox. Dan biex ma nsemmux ukoll it-television, li għalkemm kien limitat ħafna fin-numru ta’ siegħat li kien ixandar, biex ma nsemmux n-numru limita ħafna ta’ stazzjonijiet li konna naqbdu fuqu, kien ukoll oġġett li nistħgu ninkluduh mat-tlieta l-oħra.

Madankollu kien hemm ukoll oġġett ieħor li s’issa ftit li xejn għandi semmejt, anke jekk eventwalment sar element ċentrali fil-karriera professjonali bikrija tiegħi: ir-radju. Dan kien xi ħaġa differenti ferm mir-Rediffusion li kien joffri biss żewġ kanali waqt li marbut bil-fil mal-binja li fiha kien ikun installat. Ir-radju li kellu missieri anqas ma kien bħar-radju tan-nannu, li effettivament kien biċċa għamara li kienet baqgħet fid-dar tan-nanna anke snin twal wara li miet hu u ma baqgħetx tgħix hemm hi. Ir-radju ta’ missieri kien 2 band transistor radio tad-ditta Sharp importat mill-Ġappun, li kien jaħdem b’batterija ċatta ta’ 9V. Ir-radju kien jinżam f’baskett żgħir tal-ġilda kannella ddisinjat apposta biex jinġarr fih. Hekk naħseb li ltqajt mar-riħa tal-ġilda għall-ewwel darba f’ħajti

Fuqu kont taqbad ukoll numru kbir ta’ stazzjonijiet jew bil-medium wave inkella bis-shortwave. Kellu aerial teleskopiku twil li kont trid tifthu biex tisma’ sew dak li tkun qed tirċievi, speċjalment fuq is-short wave. Ma nafx eżatt x’kienet l-istorja ta’ kif dan ir-radju daħal f’ħajjitna, imma naf ċert li kien parti integrali minn tfuliti għax apparti li rari kien ikun bogħod minn missieri, konna noħduh magħna ukoll fil-karozza u allura kien ikollna l-mużika u xandiriet oħra magħhna, kull fejn immorru. Fil-karozzi ta’ Malta ma kienx ikun hemm radju mwaħħal fiss dak iż-żmien; dak beda dieħel ftit tas-snin wara.

M’għandix dubju li l-ftuħ tar-Radju ta’ Malta fuq 999 KHz MW fl-1973 kien parti essenzjali mir-rwol li ħa r-radju f’ħajti. Niftakarni nisma’ l-ewwel programmi mxandra minn Norman Hamilton. Meta kont inkun ma’ missieri wara l-iskola kont nisma’ xi biċċa mill-programm tiegħu Antenna li mid-dehra kien popolari ħafna. Meta għal xi raġuni jew oħra kont nibqa’ l-iskola minflok immur id-dar, is-soru kienet nixgħel ir-Rediffusion li kellna fil-klassi. Hemm flok Norman Hamilton u d-diski pop li kien idoqq hu kont nispiċċa nisma’ l-Kyrie mill-Missa Luba li kienet tintroduċi xi programm religjuż li niftakar bil-vuċi ta’ Charles Arrigo. Ma nifakarx sew x’kien.

Ir-radju fetaħli dinja ġdida ta’ ħsejjes, anke jekk fl-istess waqt ir-Rediffision fil-klassi tal-iskola xorta kien joffrili ħsejjes differenti minn dawk li kont nisma’ fuq ir-radju ta’ missieri, jew xi wieħed minn dawk it-tlett oġġetti mużikali li bihom introduċejt din is-sensiela. Il-Kyrie mill-Missa Luba tal-Congo aktarx li kienet l-ewwel biċċa mużika li tħabbibt magħha li ma kienetx mid-dinja tal-mużika popolari jew klassika, u ‘l hinn mid-dominanza kulturali Anglo-Amerikana jew Taljana.

Naf li bosta snin wara dan kollu, meta kont naħdem Xandir Malta u Charles Arrigo kien l-imgħallem tiegħi, kont staqsejtu dwar l-użu tal-Kyrie mill-Missa Luba tal-Congo imma ma niftakarx li t-tweġiba tiegħu kienet impressjonati biżżejjed biex nibqa’ niftakarha. Kienet x’kienet pero, tal-anqas f’moħħi kienet tgħin biex timmarka d-differenza bejn ir-Rediffusion konservattiv b’tendenzi kolonjali u r-Radju ta’ Malta bil-frivolità u sens ta’ ferħ li ġġib magħha il-mużika pop.