Blog

Domt naqra biex fhimt għalfejn meta tidher lista ta’ artisti, sew jekk mużiċisti u sew jekk artisti viżivi, l-ismijiet li jidhru fiha jkunu predominantament dawk t’irġiel. Araw naqra l-aħħar post li ktibt u nittama li tintebħu mill-ewwel li rġiel biss hemm fiha. Filkaż tiegħi ktibtha hekk apposta, imma anke jien kont naħseb awtomatikament b’dan il-mod sa xi snin ilu. Tal-anqas irnexxieli nagħraf li dan żball, u żball kumpless ħafna.

Li jinkwetani aktar huwa li din mhux biss problema ta’ Malta, fejn spiss għadek tara anke gruppi ta’ nies miġbura fuq livell nazzjonali u rari jkun hemm nisa involuti, anke jekk suppost konxji fuq livell nazzjonali li dan m’għandux ikun. Minkejja li hemm artisti nisa validi u relevanti fiż-żminijiet kollha, spiss wisq għandna naraw in-nisa jidħlu fl-istorja b’mod marġinali biss.

Fil-qasam tal-mużika elettronika, dan li qed nikteb dwaru hawn fortunatament iltqajt miegħu kmieni ħafna f’ħajti. Mhux qed ngħid dwar il-mużika pop u rock, fejn tal-anqas hemm numru ta’ nisa li tajjeb jew ħażin jiżżefnu, jew forsi aħjar ngħid jiżfnu, fin-nofs regolarment. Hawn mhux qed nirreferi għal Donna Summer u l-kollaborazzjonijiet tagħha ma’ Giorgio Moroder, li ħarabli mil-lista ta’ rġiel li semmejt il-bieraħ.

Jekk immorru ftit lura fiż-żmien fil-mużika elettronika insibu li Daphne Oram mhux isem mhux magħrufa biżżejjed, avolja hija fost l-aktar kompożituri influenti fil-mużika elettronika. Biex nużaw terminoloġija tad-DJs: Daphanie Oram hija r-reġina tal-mużika elettronika. Bis-saħħa ta’ Oram u l-mużika elettronika tagħha nħossni qisni qomt minn raqda fonda bħal dik ta’ meta jtuk il-loppju qabel xi operazzjoni.

Meta kont għandni fil-bidu tal-karriera tiegħi bħala xandar u mort nitħarreġ mal-BBC f’Londra, waħda mill-esperjenzi li għażilt li jkolli kienet żjara fir-Radiophonic Workshop. Fiż-żjarat tiegħi f’dan il-post, il-laqgħat tiegħi kienu primarjament ma’ Dick Mills li kien diġà leġġendarju għall-kontribuzzjonijiet tiegħu fil-produzzjonijet ta’ The Goons ma’ Spike Milligan, Harry Secombe, u Peter Sellers. Li kieku mort fi żmien ieħor, abbli kont insibu jassisti lil Daphne Oram fil-mużika u l-effetti tal-ħoss għas-sensiela televiżiva Doctor Who. Oram hija l-vera stilla storika tar-Radiophonic Workshop tal-BBC, ferm aktar minn Mills.

Biż-żmien sirt aktar sensittiv għall-fatt li ħafna drabi n-nisa jispiċċaw imwarrba mil-listi ta’ nies sinifikanti fil-mużika u fl-arti. F’nofs is-snin 90 fil-Ġermanja kont sirt naf bil-mużika ta’ Hildegard von Bingen, kompożittriċi li għexet ħdejn ix-xmara Rhine xi 900 sena ilu. Ma stajtx nifhem kif din qatt ma kont smajt biha qabel. L-istess bħal meta skoprejt li f’Malta kellna lil Maria de Dominici fis-seklu sbatax fil-qasam tal-arti viżiva. Din hemm triq imsemmija għaliha f’Santa Lucija u l-istatwa oriġinali tal-kunċizzjoni fil-Bormla kienet xogħolha, però xorta ftit li xejn issib min jaf min hi f’Malta.

Madwar l-istess żmien, kont mort ngħix l-Amerika u hemm kont bdejt nisma’ l-mużika ta’ Laurie Anderson bħala parti mir-riċerka akkademika li kont qed nagħmel. Kien bis-saħħa tagħha li skoprejt lil Pauline Oliveros. Irnexxieli nattendi workshop tagħha fi New York fuq Deep Listening. Dan kunċett li ntroduċiet hi stess fis-snin 80 u li bih tara kif tistimula modi ta’ smiegħ fil-fond, b’rispons għall-kundizzjonjiet ambjentali li tkun fihom sew waħedek kif ukoll ma’ nies oħra. Wara Oliveros kont qisni ftaħt widnejja wara tindifa tajba.

Bla ma nesaġera, wara Oliveros ma bqajtx nisma’ l-istess. Tlift l-interess f’ċertu tipi ta’ mużika għax bdejt narhom repettivi b’mod li mhux immaġinattiv. Skoprejt ħsejjes li għalija kienu ġodda, bħal dawk ta’ Laurie Spiegel kif ukoll Paula u Genesis P-Orridge. Dan biex ma nsemmix lil Yoko Ono bħala artista ‘l hinn mill-istratosfera totali ta’ John Lennon li orbitat fiha għal tant snin.

Kien hekk li apprezzajt sew lill-Pussy Riot meta tfaċċaw fix-xena internazzjonali. U forsi anke minħabba Oliveros ftit li xejn impressjonajt ruħi b’Imogen Heap – ħlief meta rajtha ddoqq live f’Londra ftit tas-snin ilu – għax rajt fiha sempliċiment kontinwazzjoni fuq Laurie Anderson li tmur aktar fid-direzzjoni tal-mużika li jridu ħafna nies aktar minn dik li tassew trid tipproduċi hi.

Fl-aħħar mill-aħħar, ftaħt għajnejja u widnejja, jew nittama li ftaħt għajnejja u widnejja, għall-iżbilanċi li jeżistu fid-dinja tal-arti u l-mużika, jekk mhux anke fis-soċjetjiet tagħna b’mod aktar wiegħsa. Żbilanċi li jeżistu f’kull sfera oħra tas-soċjetajiet li ngħidxu fihom. Żbilanċi li ndubjament għandhom potenzjal enormi li jipproduċu xokkijiet statiċi.

Dawk li huma xi ftit akbar minni fl-età aktarx li ħassew l-introduzzjoni tal-eletriku fil-mużika bħala xi ħaġa xokkanti. Il-livell ta’ xokk kompla għal bosta anke matul is-snin li fihom trabbejt jien. Bl-istess mod li l-kitarra tal-eletriku kienet xi ħaġa ġdida għall-ġenerazzjonijiet ta’ qabli, għall-ġenerazzjoni tiegħi kienet xi ħaġa ġdida li strumenti elettroniċi jipproduċu l-mużika.

Għall-ewwel ħafna mill-mużika li kienet tinvolvi ħsejjes elettroniċi ma kienetx tiġi kklassifikata bħala mużika elettronika. Per eżempju, l-użu tal-Moog synthesizer minn diversi gruppi popolari tas-snin 60 u 70, kien sempliċiment ħoss ieħor fl-orkestrazzjoni (jekk dan huwa t-terminu xieraq) tagħhom. Nies li jifhmu aktar minni f’dan il-ġeneru mużikali jsostnu li kien biss wara li Wendy Carlos (dak iż-żmien magħrufa bħala Walter Carlos) ħarġet album bil-mużika ta’ J.S. Bach fuq il-Moog li l-mużika elettronika, mingħajr strumenti oħra li mhux elettroniċi, biet titkattar. Aktarx li l-fatt li ħafna minn din il-mużika kienet strumentali, kien relattivament faċli għal diversi mużiċisti Ewropej jinfiltraw is-suq tal-mużika popolari li kien iddominat l-aktar mill-Ingliżi u l-Amerikani. Mill-ewwel jiġuni f’moħħi l-grupp Ġermaniżi Kraftwerk u Tangerine Dream bħala eżempju ta’ dan. Fl-istess kategorija npoġġi lill-kompożitur Franciż Jean Michel Jarre u l-guru Grieg tal-mużika elettronika Vangelis.

Brian Eno huwa l-aktar esponent Ingliż li jidħol b’mod komdu f’din il-kategorija, anke jekk forsi ma kienx popolari daqs dawn l-oħra li għadni kemm semmejt. Il-kollaborazzjonijiet tiegħu wara li teleq minn mar-Roxy Music, speċjalment dawk mal-kitarristi Ingliżi Robert Fripp u Andy Summers, imma b’mod partikolari x-xogħol tiegħu mal-artist Amerikan David Byrne, ipprovdew uħud mill-ewwel xokkijiet elettroniċi tiegħi.

F’nofs is-snin 80, hekk kif ix-xena tal-mużika popolari kienet miżgħuda bil-ħsejjes elettroniċi ta’ synthesizers u drum machines,li ħafna drabi jieħdu post il-kitarri u strumenti elettriċi, din it-tip ta’ mużika kienet tinħass xi ħaġa kważi ordinarja meta tindaqq fuq ir-radju. Fost l-aktar magħrufa kienu Depeche Mode, Soft Cell, Eurythmics, Talk Talk, Yazoo, Orchestral Maneuvers in the Dark, Ultravox, u kwantità kbira oħra bħalhom, il-biċċa l-kbira kollha Brittanniċi. F’Malta kellna l-Joy Circuit u l-X-Tend li kienu jiddelettaw b’dan l-istil f’dak iż-żmien.

Meta kont għandni nibda l-karriera tiegħi fix-xandir (ara post numru 17 f’din is-sensiela) kont ngħaddi ħafna ħin fil-libererija tad-diski. Kienet parti mill-edukazzjoni professjonali tiegħi niskopri tant mużika li qatt qabel ma kelli l-opportunità nisma’. Il-mużika elettronika kont infittxa daqs kull ġeneru ieħor, jekk mhux aktar, u kien hemm li smajt sew ħafna mid-diski ta’ Carlos, Vangelis, Jarre, Eno, Kraftwerk, Tangerine Dream, u oħrajn bħalhom. Anke esperimenti elettroniċi avantgarde bħal dawk ta’ Karlheinz Stockhausen jew Gian Carlo Menotti kelli aċċess għalihom fil-liberija tad-diski ta’ Xandir Malta. Ma nafx jekk id-diski tagħhom qattx ma kienu ndaqqu fuq ir-radju f’Malta qabel ħriġthom jien.

Kien hemm li skoprejt il-mużika ta’ Ray Buttigieg. Staqsejt dwaru imma donnu ħadd ma kien jaf sew min hu. Qisu d-diski tiegħu kienu tfaċċaw f’Xandir Malta fi żmien meta kien hemm xi ħadd ieħor li ma kienx għadu hemm. Forsi kienu Victor Aquilina jew Noel Mallia li kienu għadhom kemm spiċċaw mix-xena tax-xandir nazzjonali ftit xhur biss qabel bdejt jien. Sinċertament ma nafx u qatt ma staqsejthom. Effettivament ħadd ma kien jaf jgħidli xejn dwar Ray Buttigieg fl-istudios ta’ Gwardamangia. Biż-żmien b’xi mod sirt naf li Buttigieg kien Għawdxi mil-Qala li telaq lejn New York għall-ħabta ta’ nofs is-snin 70. Hemm hekk beda jlaqqa’ l-kitbiet poetiċi tiegħu ma’ ħsejjes elettroniċi fuq bażi regolari u eventwalment ħareg ħafna diski li kienu ppubblikati fuq vinyl fl-Amerika.

Ftit qatt sibt min jaf bih. Uħud mill-ħbieb tagħna tal-għaqda Electronic Music Malta qishom bil-kemm kienu jafu bih meta tkellimt dwaru f’konferenza tagħhom xi ftit taż-żmien ilu. Hu x’inhu Ray Buttigieg offrieli xokk elettroniku ieħor. Aktarx l-aktar wieħed kbir. Mhux biss għax irnexxielu jkun tant prolifiku matul il-karriera tiegħu u anqas għax aktarx li kien l-aktar Malti li mess mill-aktar kmieni mal-mużika elettronika. L-akbar xokk naħseb li kien, u sa ċertu punt għadu, kif kważi ħadd ma jaf bih f’Malta.

Fis-snin kollha li għamilt naħdem ma’ Xandir Malta, l-aktar programm li kellna fuq ir-radju li għadhom isemmuli n-nies kien dak li konna nippreżentaw jien u Ray Bajada bl-isem ta’ Kważi Kull Filgħaxija. Kien hemm diversi programmi oħra li kienu anke aktar għal qalbi minn dan sakemm domt naħdem fuq dak l-istazzjoni, imma n-nies bħal donnhom dan baqgħu jiftakru u mhux dokumentarji dwar mużiċisti kbar jew xi wieħed mill-ħafna radjudrammi li pproduċejt. Ray u jien għamilna perjodu nippreżentaw anke programm ta’ kuljum mill-4pm sas-6pm (f’dak li jissejjaħ drivetime) fejn allura żgur li kellna aktar semmiegħa minn dan ta’ filgħaxija. Hu x’inhu, dan ta’ Kważi Kull Filgħaxija kien tassew xi ħaġa differenti u speċjali.

L-idea li Ray u jien nibdew naħdmu flimkien kienet ta’ Charles Flores, li dak iż-żmien kien il-kap tat-taqsima tal-programmi tar-radju ma’ Xandir Malta. Ray kien diġà pprova xi ħaġa simili s-Sibtijiet filgħodu ma’ Eric Montfort imma ma damux wisq għaddejin biha dik. Għall-ewwel ftit ġimgħat kellna ukoll lil John Bundy magħna, imma anke dan ma damx wisq qabel mar jippreżenta programmi oħra waħdu fuq ir-radju f’ħinijiet oħra. Eventwalment konna ningħataw nies ġodda biex jitħarrġu magħna, bħal ma’ kien il-każ ta’ Joe Tanti u Caroline Rossitto. Mill-ġdid dawn kien jkunu biss perjodi qosra ta’ ftit ġimgħat jew xi 3 xhur l-aktar.

Kważi Kull Filgħaxija kien xi ħaġa differenti għax kien l-ewwel darba li fuq l-istazzjon nazzjonali tar-radju Malti kellek l-istess preżentaturi (kwazi) kull filgħaxija, b’mod simili kif kien diġà jiġri matul is-siegħat ta’ filgħodu u wara nofsinnhar. Filgħaxija stajna nkunu ħafna aktar liberali bl-għażla tal-mużika. Prattikament konna ndoqqu li rridu. Ħafna tracks minn albums magħrufa u ġodda. Singles li forsi ma kienux daqs tant popolari mas-semmiegħa tal-massa matul il-ġurnata. U konna nitkellmu b’mod każwali ħafna bejnietna, qisu konverżazzjoni bejn żewġt iħbieb, dwar dak li jkun għaddej. Din aktarx li kienet l-aktar ħaġa ġdida fuq ir-radju f’Malta, dak iż-żmien, anke għax il-biċċa l-kbira tal-preżentaturi l-oħra kienu jew jaħdmu bi script kważi formali, inkella jgħidu biss l-ismijiet tad-diski, x’ħin kien, jaqraw it-tbassir tat-temp, u jgħidu xi ċajta ‘l hawn u ‘l hinn, bejn bulettin tal-aħbarijiet u ieħor, u waqfiet għar-reklami regolari. Filgħaxija bil-kemm kien ikun hemm rekalmi dak iż-żmien, u l-aħbarijiet kienu jieqfu wara 7pm sa tard meta kienu jixxandru l-aħbarjiet tal-aħħar, fl-10:00pm jekk mhux sejjer żball.

Xi drabi kien ikollna ukoll xi mistieden li mhux dejjem kien ikun xi ħadd magħruf. Bosta drabi kienu jkunu ħbieb personali tiegħi jew ta’ Ray, bħal per eżempju meta kont nistieden lil Claudette Pace (illum Claudette Buttigieg, membru tal-parlament) jew Robert Micallef (forsi llum magħruf aktar bħala kandidat għall-elezzjonijet tal-parlament ewropew), fost ħafna oħrajn. Naħseb anke Immanuel Mifsud kien mistieden tagħna xi darba meta kien għadu kemm beda jippubblika l-kitbiet tiegħu hu stess; jekk le allura nitolbu jikkoreġini. Konna nitkellmu dwar suġġetti kontroversjali, bħal per eżempju għalfejn m’għandux ikun hemm nuqqas ta’ tagħrif dwar il-kontraċettivi fil-kuntest tal-pandemija tal-AIDS, għaliex hemm stmerrija minn tant nies għat-tattoos, jew inkella l-kaċċa bħala delizzju li m’hemmx wisq post għalih f’Malta, u anke l-bżonn tad-dikriminalizazzjoni ta’ ċertu klassi ta’ sustanżi li jissejħu droġi. Kollox b’nofs tbissima u xi drabi naqbdu suġġetti bla sens jew f’mod ċar li qed niċċajtaw. Kienet biċċa xogħol delikata għax ftit li xejn konna nisimgħu diskorsi hekk fuq il-mezzi tax-xandir f’dak iż-żmien, anke jekk kultant konna niftħu l-linji tat-telefon. Dan xi snin qabel ma saru popolari il-phone-ins fejn kulħadd jgħid tiegħu u aktar tisma’ qrid u “prosit tal-programm” minn kull ħaġ’oħra.

Tajjeb ngħid żewġ affarjiet importanti hawn, speċjalment għal min m’għex f’dawk is-snin jew ma jiftakarhomx. U dawn żewġ punt tassew straordinarji mill-perspettiva ta’ kif jiffunzjona r-radju f’Malta llum. L-ewwel ħaġa hija li Radju Malta 2 kien l-unika stazzjon tar-radju Malti fuq l-FM matul is-snin 80. L-unika stazzjon Malti ieħor kien Radju Malta 1 li kien ixandar biss fuq il-MW u fuq il-cable radio li sa ftit tas-snin qabel kien l-istazzjon tar-Rediffusion. U t-tieni ħaġa hija li dawn iż-żewġ stazzjonijiet tar-radju kienu jieqfu jxandru fil-11pm u ma jerġgħux jiftħu qabel is-6am tal-għada filgħodu.

Jekk għandek anqas minn 40 sena, naħseb li tajjeb terġa taqra dan l-aħħar paragrafu biex tifhem sew kemm kienu differenti l-affarijiet fid-dinja tar-radju f’Malta dak iż-żmien. Mhux qed ngħid li ma kellnix kompetizzjoni. Min kien iħobb il-mużika u radju b’laqta intelliġenti aktarx li kien jagħżel li jisma’ xi wieħed mill-istazzjonijiet tar-RAI, u wara jkompli jisma’ RAI Stereo Notte, li kien ikompli għaddej il-lejl kollu. Inkella, jagħmel kif kont nagħmel jien fil-ġranet li ma kontx inkun qed inxandar u jisma’ Radio Luxembourg fuq il-MW, jekk mhux il-BBC World Service fuq ix-shortwave.

Waqt il-programm ta’ Kważi Kull Filgħaxija miegħi u ma’ Ray Bajada kont tisma’ ħafna mużika tajba, li ħafna drabi ma kienetx tindaqq matul il-ġurnata, anke jekk ħafna minnha kienet mill-klassifiċi tad-diski Amerikani, Ingliżi, jew Taljani. Modestament nemmen li konna nissodisfaw il-ġosti mużikali ta’ ħafna nies, speċjalment studenti li kienu jisimgħu r-radju waqt l-istudji ta’ filgħaxija, b’ammont kbir ta’ diski minn kantanti u grupp popolari li ma kienux jisimgħu f’ħinijiet oħra fuq ir-radju. Qed nirreferi l-aktar għat-tracks mill-albums u mhux biss is-singles ta’ Prince, Bruce Springsteen, Tina Turner, Sting, David Bowie, Queen, U2, Simple Minds, Vasco Rossi, Mattia Bazaar, Eduardo Bennato, Franco Battiato, u tant oħrajn. Drabi oħra kienu jkunu esponenti ġodda fix-xena bħal Tracy Chapman, Enya, Swing Out Sister, Gianna Nannini, u fuq kollox Tanita Tikaram b’Twist in My Sobriety.